Już francuski średniowieczny kronikarz Flodoard (zm. 966) określał Słowian mianem Sarmatów. Pierwsze wzmianki o tym, że polska szlachta pochodzi od starożytnego ludu z kraju Partów pochodzą z kronik Wincentego Kadłubka. Dzielił on świat na podstawie pisarzy antycznych na śródziemnomorski antyk i nieprzeliczalną moc ludzką zamieszkującą obszar Iranu, Bułgarii i Karantanii, gdzie żyli Scytowie. Prace historyczne kontynuował następnie Jan Długosz. Samo zjawisko oraz kulturę Sarmatów spopularyzowała w Polsce książka Alessandro Guagnini Sarmatiae Europeae descriptio wydana w Krakowie w 1578
roku, przetłumaczona następnie na język polski w 1611 przez
Paszkowskiego. Zawierała ona tezę, że nie można udowodnić źródeł
łacińskiego opisania krajów Europy Wschodniej, jej historii, geografii,
religii i tradycji.
Sarmatyzm był polską i szlachecką odmianą baroku. Stanowił zjawisko wyjątkowe, ponieważ łączył w sobie tradycje Zachodu, Wschodu i rodzime. Wywarł wpływ na kulturę krajów słowiańskich, Węgier, Wołoszczyzny, Mołdawii, lecz Polska zawsze była modelowym przykładem tej kultury. Sarmatyzm miał duży wpływ na próby tworzenia w XIX wieku polskiego stylu narodowego, jako polska forma malarstwa sarmackiego.
Na początku XVIII wieku, z nastaniem rządów Sasów Rzeczpospolita pogrążyła się w anarchii i stała się przedmiotem gry międzynarodowej mocarstw. Kultura sarmacka, ukształtowana w okresie baroku ulega wówczas degeneracji. Wielki wpływ na masy szlacheckie miało wówczas dzieło Andrzeja Maksymiliana Fredry Monita politico-moralia (20 wydań 1664-1765), będące apologią sarmatyzmu, postulujące kultywowanie sarmackich wolności i obyczaju oraz odcięcie się od nowości płynących z Europy Zachodniej. W XVI i XVII wieku używano pojęć: sarmacki, Sarmacja, Sarmaci. Pojęcie sarmatyzmu ukuto w XVIII wieku i zyskało wówczas odcień pejoratywny.
W
epoce stanisławowskiej synonimem sarmaty stał się wiecznie pijany,
ograniczony umysłowo szlachcic, ubrany w staromodny kontusz, blokujący
wszelkie reformy, które zagrażały jego prywatnym interesom, nie zważając
na dobro państwa. Ten obraz stał się podstawą krytyki potomnych,
szukających powodów upadku państwa polskiego, zarówno dla Stańczyków, jak i w XX wieku dla marksistów, choć początki kultury sarmackiej kształtowały świadomość narodową czasów zaborów (jak choćby Pan Tadeusz).
Do dziś w powszechnej świadomości dominuje obraz tej kultury z okresu
schyłkowego. Sarmatyzm to poglądy charakterystyczne dla szlachty
polskiej na przełomie XVII i XVIII wieku. Wierzono, że po owych
Sarmatach szlachta polska odziedziczyła waleczność, odwagę i miłość do
ojczyzny.
Sarmatów
cechowało umiłowanie wolności i przywiązanie do tradycji. Łączyło się
to ze zdecydowaną niechęcią do wszelkich zmian ustrojowych. Szlachta
żyła w przekonaniu o wyższości swojego stanu i polskich praw. Z wielką
niechęcią odnosiła się do wszystkiego co obce. Spowodowało to wzrost
niechęci, szczególnie religijnej. Na co dzień szlachta wiodła życie
przyjemne i beztroskie. Hucznie obchodzono święta rodzinne i kościelne.
Do najważniejszych rozrywek należały uczty, polowania i bale, na które
zapraszano wielu sąsiadów. Ponieważ Sarmatę cechowała gościnność i
hojność, nie skąpiono jadła oraz różnego rodzaju napitków. Pijaństwo
było powszechne, a wraz z nim skłonność sarmackiej szlachty do zaczepek,
awantur i bijatyk. Sarmata to przekonany o swej wartości zawadiacki i
pewny siebie szlachcic. Gdy brakowało mu argumentów w dyskusji chętnie
sięgał po szablę.
